Стварэнне і канцэпцыя
30 сакавіка 2005 года афіцыйна стартаваў праект “Беларускі свабодны тэатр” (СТ). Пра ягоны пачатак аб’явілі на прэс-канферэнцыі заснавальнікі праекта Наталля Каляда і Мікалай Халезін. На прэс-канферэнцыі былі агучаны асноўныя прынцыпы і прадстаўлены асноўныя мерапрыемствы, якія ўвайшлі ў глабальны тэатральны праект.
Асноўныя прынцы:
– пазітыўна паўплываць на развіццё “новай драмы” ў Беларусі і за яе межамі;
– аб’яднаць сілы маладых драматургаў ў прасоўванні новых тэатральных ідэй; – стварыць камунікацыйныя масты паміж тэатральнай Беларуссю і навакольным светам;
– сфармаваць альтэрнатыўную сістэму адукацыі для беларускіх драматургаў і рэжысёраў;
– прасоўваць ідэі свабоды творчасці і дэмакратычных прынцыпаў у тэатральнай сферы Беларусі.
У якасці папячыцеляў СТ падтрымалі Прэзідэнт Чэшскай Рэспублікі Вацлаў Гавэл, англійскі драматург Том Стопард і амерыканскі драматург Артур Копіт.
Элементы, з якіх складаецца СТ:
— правядзенне адукацыйных майстар-класаў вядучых тэатральных дзеячаў Еўропы, Амерыкі і Расіі для маладых беларускіх драматургаў і рэжысёраў;
— правядзенне Міжнароднага конкурсу сучаснай драматургіі “Свабодны тэатр” і выданне альманаха п’ес-лаўрэатаў конкурсу;
— публічныя чыткі п’ес беларускіх драматургаў ў Беларусі, Расіі, Украіне і краінах Балтыі, а таксама на вядучых еўрапейскіх тэатральных фестывалях;
— пераклад п’ес маладых беларускіх драматургаў на замежныя мовы.
Дзейнасць 
СТ быў першым тэатральным праектам, якія ажыццявілі ў Беларусі чытання і паўнавартасныя пастаноўкі новай еўрапейскай драматургіі (п’есы Сары Кейн, Гаральда Пінтэра, Эдварда Бонда, Марціна Макдонаха, Кэрыл Чэрчылл). Шмат увагі надаваў тэатр маладой беларускай драматургіі — п’есам Паўла Пражко, Канстанціна Сцешыка, Мікалая Халезіна, Паўла Расолька, Юлі Шаўчук і інш.
Пастаўлены спектаклі:
2005 – “Псіхоз 4.48” С. Кейн, “Мы. Самаідэнтыфікацыя” па п’есах П. Расолькі, К. Сцешыка і П. Пражко; “Тэхніка дыхання ў беспаветранай прасторы” Н. Мошынай. Рэж. У. Шчэрбань;
2006 – “Беллівуд” П. Пражко, “Трусы” / канцэртны варыянт / П.Пражко; “Яны бачылі сны” Н. Каляды; “Быць Гаральдам Пінтэрам” па творах Г. Пінтэра. Рэж. У. Шчэрбань; “Пакаленне Jeans” М. Халезіна пры ўдзеле Н. Каляды. Рэж. М. Халезін;
2007 – “InBetween”, сумесны праект СТ са студэнтамі ЕГУ. Рэж. У. Шчэрбань;
2008 – “Зона маўчання” (трылогія “Легенды дзяцінства”, “Іншыя”, “Лічбы”). Рэж. У. Шчэрбань; “Спасцігаючы каханне” М. Халезіна. Рэж. М. Халезін;
2009 – “Кветка для Піны Баўш”. Рэж. У. Шчэрбань; праект “Eurepica. Challenge” (12 мініп’ес 12 драматургаў з 12 краінаў свету, прэм’ера ў Лундзе). Рэж. У. Шчэрбань;
2010 – “Нью Йорк’79” па раману К. Акер. Рэж. У. Шчэрбань;
2011 – “Ліст да Кэці Акер. Мінск’2011”. Рэж. У. Шчэрбань;
2012 – “Кароль Лір ” па У.Шэкспіру (прэм’ера ў Лондане); “Родныя&блізкія” па тэкстах К. Сцешыка. Рэж. У. Шчэрбань; “Trash Cuisine” (прэм’ера ў Амстэрдаме). Рэж. М. Халезін;
2013 – “Шчаслівага раства, місс Мідаўс” (прэм’ера ў Дарлінгтане). Рэж. У. Шчэрбань.
Выданы зборнікі – п’ес беларускіх драматургаў (Д. Балыка, Л. Баклагу, К. Сцешык, П. Пражко, П. Расолька, Я. Русакевіч, С. Гіргель, Н. Каляда, М. Халезін) “Пакаленне Jeans” у перакладзе на беларускую мову прафесарам Андрэем Калядой (Мінск, 2007); Т.Стопард, М.Халезін “Rock’n’Roll для пакалення Jeans” (Мінск, 2009); “Eurepica Challenge. П’есы еўрапейскіх і амерыканскіх аўтараў у перакладзе А.Каляды” (Мінск, 2009).
За гады існавання ў рамках СТ адбыўся шэраг адукацыйных майстар-класаў для маладых беларускіх драматургаў і рэжысёраў, якія правялі вядучыя тэатральныя дзеячы Еўропы, Амерыкі і Расіі (расійскі крытык Павал Руднеў, украінскі драматург Максім Курачкін, амерыканскі рэжысёр Дэніэл Бэнкс, брытанскі драматург Том Стопард, латышскі рэжысёр Алвіс Херманіс і інш). У красавіку 2007 года трупа тэатра стала членам Еўрапейскай тэатральнай канвенцыі. У снежні таго ж года Французская Рэспубліка узнагародзіла СТ “Прэміяй па правах чалавека”. Упершыню ў французскай гісторыі такога гонару была ўдастоена творчая арганізацыя. У 2008 годзе атрымалі прыз “Еўропа — Тэатру” у Салоніках. У 2011 годзе спектакль “Ліст да Кэці Акер. Мінск’2011” атрымаў прыз за наватарства ў драматургіі на Міжнародным тэатральным Эдынбургскім фестывалі (Шатландыя).
Калектыў Свабоднага тэатра
Кіраўнікі тэатра: Мікалай Халезін і Наталля Каляда; галоўны рэжысёр — Уладзімір Шчэрбань. Акцёры — Алег Сідорчык, Павел Гарадніцкі, Яна Русакевіч, Дзяніс Тарасенка, Юлія Шаўчук, Марына Юрэвіч. Тэхнічная група: Аляксей Шырневіч, Святлана Сугака, Арцём Жалязняк.
Уладзімір Шчэрбань і большасць акцёраў СТ маюць прафесійную тэатральнае адукацыю на базе БДАІ і БДУКіМ, досвед працы ў вядучых тэатрах Беларусі (ДТБА, НАДТ імя Я. Купалы, РТБД, ТЮГ).
Праекты Свабоднага тэатра
- Міжнародны конкурс сучаснай драматургіі “Свабодны тэатр” (з 2005). Праведзена 7 конкурсаў.
- Тэатральная студыя-лабараторыя “Fortinbras” (з 2007). Паўстала як спроба альтэрнатыўнага тэатральнага адукацыйнага праекта.
Вядучая ідэя студыі — стварэнне “ўніверсальнага мастака”, рознабакова творча развітога чалавека, які можа пісаць, іграць, ставіць, прадзюсаваць свае праекты самастойна. Для гэтага ў вучэбную праграму студыі, акрамя традыцыйных дысцыплін акцёрскага майстэрства, сцэнічнай мовы, драматургіі, рэжысуры, вакалу, пластыкі, ўведзены такія прадметы, як маркетынг і менеджмент. Таксама пастаянна ў рамках Студыі адбываюцца майстар-класы з амерыканскімі і заходнееўрапейскімі спецыялістамі ў галіне тэатра. Напрыклад, сустрэчы з загадчыкам кафедры драматургіі Brown University Эрыкам Эн (ЗША), выкладчыкам Брытанскай школы драматычнага мастацтва Эліса Лавергарт (Вялікабрытанія), рэжысёрамі лонданскага тэатра Royal Court Клэр Лизмором і Ліндсэй Тэрнер (Вялікабрытанія).
У асноўным студэнты Студыі прафесійнага стаўлення да тэатра не маюць. Гэта фізікі, матэматыкі, журналісты. Універсальнасць адукацыі ў тэатральнай лабараторыі “Fortinbras” выяўляецца ў дасягненнях студэнтаў. Напрыклад, п’еса “Бездакорны” Рымы Ушкевіч увайшла ў шорт-ліст нью-ёркскага конкурсу сучаснай драматургіі “HotInk”, абышоўшы больш за 300 п’ес з 45 краін свету. А студэнтка Ганна Слатвінская перамагла на конкурсе кароткаметражнага аматарскага нуар-відэа, які праходзіць у ЗША.
З значных падзей у тэатральнай лабараторыі варта адзначыць залік па тэатральным маркетынгу і менедженту, які адбыўся ў выглядзе гарадскога нонканфармісцкага праекта “Inside | Out” (2010). Праект, у рамках якога адбылося чатыры акцыі, быў арыентаваны на вырашэнне сацыяльных праблем, пад агульным дэвізам “Разбудзі горад!”.
«Сквот», реж. Н.Володько. Фото Н.Халезин
Перфоманс “Сквот” — першая рэжысёрская праца Мікіты Валадзько — ўяўляў сабой мініспектакль па п’есе Сары Кейн “Ачышчаныя” і быў паказаны ў закінутым двухпавярховым будынку ў цэнтры Мінска. Праект Вікторыі Колчыну “Тыя, хто не бачаць, таксама могуць адчуваць музыку” — спроба звярнуць увагу на праблемы людзей з абмежаванымі фізічнымі магчымасцямі. Перад будынкам кансерваторыі было ўстаноўлена фартэпіяна, і проста перад прыступкамі, якія вялі ў галоўны музычны ВНУ краіны, выступілі два невідушчых музыканта. Як вядома, людзі з праблемамі гледжання не могуць вучыцца ў Беларускай акадэміі музыкі. Студэнт Кірыл Ільніцкі арганізаваў першы вулічны фестываль паэтаў, сярод якіх былі Віктар Жыбуль, Андрэй Адамовіч, Марыя Мартысевіч, Вера Бурлак, Віталь Рыжкоў і Андрэй Хадановіч. Стартавала шэсце ля гарадской ратушы, перасоўваючыся па праспекце Пераможцаў да кінатэатра “Масква”, і завяршылі ля помніка Пушкіну выступам Андрэя Хадановіча ў суправаджэнні вогненнага шоў “Палымяны Бармаглот”.
У рамках праекта “Inside | Out” прайшлі дзве грамадскія дыскусіі на зачыненыя сёння тэмы “Інтэграцыя ў грамадства людзей з асаблівасцямі псіха-фізічнага развіцця” (аўтары — Ганна Слатвінская і Рыма Ушкевіч) і жыццё ў горадзе інвалідаў-калясачнікаў. Вікторыя Біран пайшла на смелы эксперымент, паспрабаваўшы правесці ў інвалідным крэсле 24 гадзіны і зняўшы пра гэта фільм. Аказалася, што гарадскую прастору, нават пры наяўнасці патрабаванняў гарадскіх уладаў да абсталявання грамадскіх месцаў пандусамі, абсалютна варожа да інвалідам-калясачнікам.
Студыйцы пастаянна ладзяць “чыткі” п’ес, у асноўным уласна напісаных, ставяць спектаклі.
На вокладцы трупа Беларускага свабоднага тэатра. Эдынбург. Шатландыя. 28 жніўня 2011 | photo © kilgor_trautt.
