28 траўня ў Галерэі “Ў” адбылася дыскусія «Беларуская новая п’еса: без беларускай мовы ці беларуская?”, у якой прынялі ўдзел: Вольга Гапеева — паэтка, аўтарка п’есаў, Ірына Герасімовіч — перакладчыца, арт-мэнэджэрка, Аляксандар Марчанка — рэжысёр, акцёр, кіраўнік Цэнтра беларускай драматургіі і рэжысуры, Мікалай Рудкоўскі — драматург. Мадэратар — Таццяна Арцімовіч.
Таксама праз skype-злучэнне паўдзельнічаць у дыскусіі пагадзіўся драматург, крытык, паэт, літаратуразнаўца Сяргей Кавалёў, які часта выказваецца на тэму прычын дзвюхмоўя беларускай сучаснай драматургіі. Але з тэхнічных прычынаў наладзіць сувязь не атрымалася.
Мова дыскусіі ў транскрыпцыі захаваная ў арыгінале.
Перад пачаткам дыскусіі рэжысёр, актор і выкладчык Андрэй Саўчанка прачытаў фрагменты са свайго драматургічнага тэкста «Бі-Лінгва, ці Кураня з сэрцам”, напісанага некалькі тыдняў таму ў межах драматургічнай лабараторыі ў Астрашыцкім гарадку.
Таццяна Арцімовіч: Добры вечар! Гэтая дыскусія паўстала з некалькіх прычынаў. Сёння мы маем факт: шэраг драматургаў, якія пішуць цікавыя п’есы, але запатрабаваныя яны замежнымі тэатрамі, у асноўным расейскімі. З аднаго боку, ім адмаўляе рэпэртуарны беларускі тэатр. З іншага, ў пэўным беларускім асяродку існуе меркаванне пра падзел беларускай культуры на беларускамоўную і расейскамоўную: нібыта тое, што ствараецца на расейскай мове, не мае дачынення да беларускай культуры. Менавіта гэтую тэзу мы вырашылі вынесці ў назву дыскусіі. Але гэта, хутчэй, умоўнасць, бо хацелася б у прынцыпе задацца пытаннем, чаму сапраўды беларускія аўтары, якія жывуць і працуюць тут, беларускую рэчаіснасць апісваюць ці канструююць у большасці сваёй па-расейску.
Такім чынам, пытанне, з якога пачнем: чаму беларускія аўтары першай мовай абіраюць расейскую?
Мікалай Рудкоўскі, Аляксандр Марчанка
Мікалай Рудкоўскі: Паводле нацыянальнасці я не беларус, нарадзіўся ў Беларусі, але беларускай крыві ў мяне няма. Беларускую мову ў дзяцінстве чуў хіба па тэлебачанні, і толькі ў 3-м класе мы пачалі яе вывучаць у школе. Але, калі паступаў на філфак БДУ, абраў менавіта беларускае аддзяленне. Дзяржаўныя іспыты, дыплом здаваў на беларускай мове. Але асноўная мая мова — расейская. Я думаю па-расейску, мае персанажы гавораць так. І гэта першая прычына.
Другая — творчая. Драматургія, як і ўвогуле літаратура, ёсць адлюстраваннем рэчаіснасці мастацкімі сродкамі. І як можна адлюстроўваць рэчаіснасць, калі ўсе навокал размаўляюць па-расейску? А ў адрозненне ад прозы ці паэзіі, галоўная мова драматургіі — мова персанажа, якую я чую побач з сабою.
Трэцяя прычына — у краіне толькі чатыры тэатры, якія ставяць спэктаклі на беларускай мове, усе астатнія — па-расейску. Няма фінансавых сродкаў, каб друкаваць драматургію, няма спэцыяльных выданняў. Няма афіцыйных драматургічных конкурсаў. Але і тыя, што былі раней, былі больш прафанацыяй, бо Мінкульт выбіраў у журы толькі сваіх, якія самі сабе давалі прызы. І адсюль, зразумела, вынікае немагчымасць творчай рэалізацыі, атрымання нармальных ганарараў. А ёсць рынак Расеі, Польшчы, Украіны, дзе нас друкуюць, ставяць, перакладаюць і плацяць за гэта грошы.
Т. А. Дзякуй, Мікалай. На жаль, не пагадзіліся прыняць удзел іншыя драматургі. На маё запрашэнне яны адразу адмовіліся, коратка патлумачыўшы — чаму. Я раздрукавала некалькі такіх адказаў. Не буду называць імёны. Першы:
— привет! было бы тебе интересно поучаствовать в такой дискуссии?
— …мне жить хочется ещё)… ну потому что тут и дискутировать нечего. а если я скажу то, что думаю, то мне не жить.
— ок. ну можешь мне хотя бы письменно написать свою позицию. ты как автор, почему пишешь на русском?
— потому что я на нём думаю и разговариваю что может быть проще) потому что у меня нет поводов себя самого обманывать) переучивать себя насильно ради каких-то идеологических причин — зачем? что это даст именно мне? Ничего.
І другі:
— Тань, мы ведь прекрасно знаем ответ почему драматурги выбирают русский язык… да не пишем потому что дома мы не нужны. если не считаете русскоязычную драматургию беларуской — это ваше право, но мы останемся беларускими драматургами…
— но важно об этом публично поговорить и зафиксировать.
— А в чем суть фиксации? в том что я родной ребенок должен пойти к другой тёте и доказать ей, что я ее сын, и когда родная мать увидит в СМИ, что я сын чужой тёти, тогда она меня примет?))) … а вот так: — мальчик, ты кто? — я, дяденька натуралист! — мал ты ее пацан натурализмом заниматься!!!)))
Ірына Герасімовіч: Вельмі выразныя адказы! Ідучы на дыскусію, і я заўважыла, што не пагаджаюся з такой пастаноўкай пытання: ці належаць расейскамоўныя драматургі да беларускай культуры. Безумоўна, належаць. Мяне, хутчэй, цікавіць пытанне: а чаму ўвогуле мы дыскутуем пра гэта? Ці не міф гэта ўвогуле, што расейскамоўных аўтараў не прымаюць? Хто канкрэтна іх не прымае? Пытаюся, бо ў беларускай культуры мы часта маем справу з міфатворчасцю. Вялікая беларуская дзяржава з вялікай гісторыяй і адной мовай — міф. Выключна расейскамоўнае грамадзтва — таксама міф.
Цікавасць жа беларускай прасторы менавіта ў тым, што тут няма адзінства. І ў драматургіі гэта больш, чым у іншых відах літаратуры, выяўляецца, бо яна, бадай, найбліжэй да штодзённасці.
Коля зараз трапна сказаў: персанажы так гавораць. Мова ёсць вельмі выразнай адсылкай да пэўнага кантэксту. Кантэкст сябе прагаворвае праз персанажаў і аўтараў. Што мы маем абмежаваны беларускамоўны кантэкст — гэта факт. Гэта не значыць, што няма беларускай мовы. Для мяне асабіста, напрыклад, яна вельмі прысутнічае ў штодзённасці, ўрэшце, я грошы зарабляю беларускай мовай.
Але варта глядзець на моўную сытуацыю расплюшчанымі вачыма і не канструяваць шызафрэнічна рэчаіснасць, якой не існуе. Я разважала, як я магу азначыць тое, што мяне бянтэжыць і нервуе ва ўспрыманні моўнай сітуацыі. І зразумела, што я на абодвух баках — як у асяроддзі беларускамоўных, так і расейскамоўных, — выразна бачу нейкі моўны фэтышызм, што выяўляецца, між іншым, у нежаданні прыняць рэчаіснасць у тым мностве праяваў, якія яна дае. Як я ўжо казала, цікавасць нашай сітуацыі, на маю думку, менавіта ў суіснаванні на нашай тэрыторыі розных кантэкстаў — моўных у тым ліку.
Вольга Гапеева: У мяне ўзнікла пытанне пасля фразы Мікалая пра тое, што ён піша па-расейску, таму што драматургія збольшага пабудаваная на дыялогах, а ў штодзённым жыцці рэдка сустрэнеш беларускую мову. Гэта не крытыка, а проста спроба паразважаць. Тады можна палічыць, што іншыя пісьменнікі, якія пішуць па-беларуску, выкарыстоўваючы ў сваіх творах дыялогі, пакутуюць на шызафрэнію альбо ствараюць свой пэўны сусвет. Тут можна правесці аналогію з гендэрнымі праблемамі, таму што вельмі часта, калі крытыкуеш нейкую сексісцкую рэкламу, дзе, напрыклад, паказваюць жанчын, якія займаюцца тыповымі жаночымі справамі, табе адказваюць, што гэта рэальнасць, якая яна ёсць.
Але гэта не значыць, што мы мусім працягваць так жыць і трансляваць гэтыя стэрэатыпы. Можна ствараць новы досвед.
Я не кажу, што ў аўтара няма права выбару. Па сабе магу сказаць, што вельмі часта для сябе як чалавека, якая піша па-беларуску, кантэкст можа быць праблемай. Таму што ў расейскамоўным асяродку да цябе можа прыйсці нейкі цікавы вобраз, і ты захочаш напісаць верш, а гэты вобраз прыйшоў на расейскай мове. А я не пішу па-расейску. Адпаведна мне даводзіцца ці ад гэтага вобразу адмаўляцца, ці перакладаць на беларускую. Магчыма, я прыйду да больш цікавага выніку. Але я кажу гэта да таго, што сапраўды ў нашым штодзённым жыцці мы не маем беларускамоўнага кантэксту ці маем вельмі абмежавана. І гэта, вядома, не можа не адбівацца на тых, хто піша.
Нядаўна я пачала заўважаць наступнае, не ведаю пакуль, як аформіць гэтую думку, проста распавяду выпадак. Ехала ў маршруцы, хлопчык адчыняе дзверы і пытаецца ў кіроўцы: А вы едете до Цэнтра маці і дзіця. Г.зн. ён не стаў перакладаць, у яго ў галаве існуе гэтая назва “Маці і дзіця”, і такія рэчы часта сустракаюцца.
Ірына Герасімовіч, Вольга Гапеева
І. Г.: Я б хацела ўдакладніць, бо спасылка на шызафрэнію была з майго выказвання. Я бачу шызафрэнію ў тым, каб скажаць рэчаіснасць, канструюючы, перакладаючы тое, што было створана на расейскай мове, што арганічна выглядае па-расейску, на беларускую мову. Напрыклад, Мікалай напісаў п’есу па-расейску, і яго, каб паставіць, перакладаюць на беларускую. Я бачыла прыклады, калі гэта не функцыянуе. І для мяне гэта прыклад шызафрэнічнасці, няздольнасці бачыць рэчаіснасць, бо ўзнікае пытанне: а дзеля чаго мы гэта робім? Толькі для таго, каб беларускамоўны тэатр застаўся менавіта беларускамоўным тэатрам? Ці дастаткова гэтай адной прычыны, каб перакладаць на беларускую мову тое, што на беларускай мове не функцыянуе?
З іншага боку, твая, Вольга, паэзія для мяне не функцыянуе на расейскай мове. Нямецкая аўтарка Дэа Лоэр не функцыянуе для мяне ў рускім перакладзе. Яна ўплятае розныя моўныя рэгістры ў свае тэксты, і гэта выдатна працуе па-беларуску, бо ў беларускай большая палітра, дзе можна дазволіць сабе розныя моўныя збіўкі, недакладнасці, пераходы да дыялектаў ці трасянкі і г.д., такім чынам характарызуючы персанажаў. Мне падаецца важным заўважаць усё, што ёсць, і калі выбара мовы персанажа − гэта адсылка да кантэксту.
В. Г.: Тут таксама можна паразважаць пра аўтара, які мусіць перакладаць гэты кантэкст для сябе асабіста.
І. Г.: А ці варта гэта рабіць? Чаму не прыняць, што ёсьць розныя кантэксты? Нядаўна я інтэнсіўна займалася “Кодам адсутнасці” Валянціна Акудовіча, і мяне наноў уразіла гэтая кніга. Мне падалося, яна ані не была ўспрынятая ў беларускім кантэксце, бо там жа ўсё так трапна сфармулявана, што я не ведаю, як, прачытаўшы гэта, можна яшчэ чапляцца за нейкую міфатворчасць наконт таго, што мы жывем у вялікай Беларусі з адзінаю моваю і г. д.
Т. А.: Прагучала думка пра важнасць кантэксту, і мне падаецца, можна перайсці да другога пытання: ці магчымая новая драма на беларускай мове? Можа, Аляксандар Марчанка, які чытае кіламетры гэтых п’есаў, выкажацца на гэты конт?
Аляксандар Марчанка: На маю думку, наймацнейшым матывам для таго, каб пісаць на расейскай мове, з усяго пералічанага ёсць тое, што большасць драматургаў думае па-расейску. Ці магчыма новая драма па-беларуску? Магчыма, калі аўтар, напрыклад, Вольга Гапеева захоча выказацца на гэтую тэму, зафіксаваць тое, што мы бачым у рэчаіснасці. Тады гэта магчыма, і з’явіцца новадрамаўскі тэкст па-беларуску. А калі мы будзем казаць: ці магчыма атрымаць задавальненне ад тэкста Паўла Пражко, прымусіўшы яго напісаць тэкст па-беларуску, то, не, не магчыма.
Андрэй Саўчанка
Т. А.: Цікава было спачатку прачытаць, а зараз пачуць тэкст Андрэя Саўчанкі. Цікава менавіта з таго пункту гледжання, як выбар мовы становіцца тэмаю тэкста. І менавіта таму ні на хвіліну не ўзнікае адчування штучнасці таго, што чуеш.
І. Г.: П’еса Андрэя паказвае, што гэта тэма, якую складана абмінуць, калі займацца беларускім кантэкстам і праводзіць драматычнымі сродкамі рэфлексію над сучаснасцю. Гэта добры прыклад таго, як беларуская мова ёсць тэмаю, а не інструментам. Мяне асабіста зачароўвае, што мы жывем у такой моўнай сітуацыі, калі пытанне мовы — і Андрэй гэта добра паказаў, — робіцца экзыстэнцыйным. Бо адразу за гэтым пытаннем пра мову ідзе пытанне — а хто я?
Цудоўна пра гэта кажа Акудовіч у сваёй кніжцы, што за гэтымі нацыяльнымі катэгорыямі ляжыць экзістэнцыйная прорва, і там страх, і там смерць, а трэба за жыццё неяк трымацца.
І нацыянальнае, моўнае — з тых падпорак, што даюць магчымасць трымацца за жыццё. На маю думку, гэта тэматыка з часам будзе ўсё больш выразна прысутнічаць у драматургіі, якая даследуе становішча чалавека ў нашым грамадстве, ў сучасным свеце.
В.Г.: Я распавяду пра адзін лінгвістычны экперымент. Амерыканцы праводзілі даследаванне: бралі дзяцей 5-6 год і паказвалі ім фотаздымак хлопчыка, які размаўляў па-англійскі, а потым два фотаздымкі дарослых мужчын. Адзін быў афраамерыканец, які размаўляў па-англійску, і белы, які размаўляў па-французску. Пасля чаго дзецям задавалі пытанне: І вось гэты хлопчык калі вырасце, ён кім стане? І дзеці адказвалі, што афраамерыканцам, таму што для іх першасным ідэнтыфікацыйным фактарам была мова, чым раса. Дзеці, якім ужо было па 9-10 год рэагавалі на гэты экперымент іначай. Яны ўжо казалі, што хлопчык будзе менавіта белым чалавек, які размаўляе па-французску. Такім чынам сувязь мовы і ідэнтычнасці — гэта ўвогуле складанае пытанне, і можна разважаць пра філасофію мовы, ці адлюстроўвае мова рэчаіснасць, ці, наадварот, стварае яе, як, напрыклад думаюць прыхільнікі гіпотэзы Сэпіра-Уорфа, паводле якой тое, як вы размаўляеце, ўплывае на тое, як вы думееце.
І.Г.: І такіх тэорыя вельмі шмат. Мяне цікавіць, чаму гэта ўвогуле важна., што гэты хлопчык будзе афраамерыканцам ці кімсьці іншым?
В.Г.: Калі я ехала на дыскусію, мяне цікаваіла пытанне, а чаму мы ўвогуле гэта усё абмяркоўваем?
Т.А.: Таму што ёсць такая пастаноўка пытання: мова як галоўны фактар прыналежнасці да культуры. Магчыма гэта актуальна толькі для тых, хто гэта фармулюе.
Раман Падаляка (акцёр Купалаўскага тэатру): Я якраз прадстаўнік рэпэртуарнага тэатру. Нябожчык Валеры Раеўскі аднойчы, калі было прапанавана паставіць у тэатры спектакль па-расейску з удзелам Масквы, сказаў, што ніколі гэтага не дазволіць, бо гэта будзе кантрольны стрэл у галаву беларускай мовы і тэатру.
Наконт вартасці перакладу: што адлюстроўваецца, а што — не… Я граю ў спектаклі паводле Антона Чэхава “Востраў Сахалін”. Быццам бы Чэхаў складаны для перакладу, страчваецца палова кантэксту і г. д. Але адбылося зусім наадварот: з’явіліся такія кантэксты, якіх я сам не чакаў і не думаў, што Чэхаў так загучыць. Мы жывем у той сітуацыі, калі можна спакойна разважаць, што вось, маўляў, ёсць аўтары, якія пішуць па-расейску, таму што кантэкст. Але, ведаеце, кожны аўтар стварае сваю рэальнасць. Ён не толькі фатограф. І сітуацыя ў Беларусі такая, што ён павінен падтрымліваць мову ўсімі сродкамі, дзеяннямі, усведамленнем, гаварыць, крычаць пра гэта. Кніжкі не выдаюць, таму што няма грошай. А чаму няма? Таму што не патрэбна гэта нікому. І мы можам пісаць па-расейску ці па-габрэйску. Але трэба ўсведамляць, што беларуская мова — гэта тое, што будзе трымаць нас далей разам. І, калі мы яе зараз згубім, будзе катастрофа.
І.Г.: Чаму?
Р.П.: Таму што гэта ёсць код, повязь з мінулым, тое, што нас адрознівае ад іншых. Я згодны, вы можыце пісаць, як думаеце. Але як перакладчык, скажыце, калі ласка. Напрыклад, калі я пачынаю размаўляць толькі па-ангельску, я пачынаю думаць на гэтай мове.
І. Г.: Я не веру, што мы думаем на нейкіх мовах. Я сачыла за сабой, на якой мове я думаю. Гэта такі мікс розных моваў. Зноў жа гэта залежыць ад кантэксту, ў якім я знаходжуся. Напрыклад, я зразумела, што некаторыя рэчы існуюць толькі на беларускай мове. Я выходжу, напрыклад, з рускім калегам і кажу “мляўка”. А чалавек не разумее, а я не магу патлумачыць, што гэта, таму што “мляўка” і ўсё.
Наконт пазіцыі Раеўскага: я не адмаўляю, што ёсць асабісты выбар моўнага кантэксту. Але што мяне бянтэжыць, гэта тое, калі мы пачынаем рабіць выгляд, што гэты кантэкст абавязковы для ўсіх і агульна існуе паўсюдна. Беларуская мова не існуе паўсюдна, і гэта факт, які трэба заўважаць. Я не думаю, што беларускую мову трэба ратаваць. Мне падаецца, яна цудоўна абыйдзецца без нашага ратавання. У мяне няма адчування, што мова знікне. Але мне здаецца, што мы вельмі шмат чаго прапускаем і не заўважаем. Пра Чэхава я абсалютна пагаджаюся. Вельмі новыя і цікавыя сэнсы ўзнікаюць, калі перакладаеш з расейскай на беларускую.
Але адносна новай драмы сітуацыя адрозніваецца ад той, што мы маем у дачыненні да аўтараў, ад якіх нас аддзяляе пэўны час. Аўтары новай драмы працуюць з тым кантэкстам, які ёсць тут і зараз.
І трэба мець вельмі востры слых, каб адчуваць гэтую сучаснасць, якая, хацелася б нам гэтага ці не, не толькі і не столькі беларускамоўная.
В. Г.: Атрымліваецца, што гэтую расейскамоўную новую драму ўвогуле нельга перакласці на ніякую іншую мову?
А. М.: Вось тут пытанне і узнікае, таму што, калі мы гаворым пра Чэхава, пераклад не так заўважны, чым калі мы будзем размаўляць пра пераклад сучаснай драматургіі. Пазіцыя Раеўскага зразумелая, і Гарцуеў, які цяпер узначальвае РТБД, таксама прытрымліваецца гэтай пазіцыі. Але я на свае вочы бачу, як ён пачынае сумнявацца ў гэтым, таму што тэксты, з якімі яму даводзіцца сутыкацца зараз, менавіта сучасныя, яны неяк па-іншаму функцыянуюць.
Некалькі дзён таму я хадзіў у Свабодны тэатр на чытку “Жывёліны” Юллі Шаўчук. Дзіўная рэч адбылася. Там два героя. Гераіню Яны Русакевіч я бачыў на ўласныя вочы, а Сярожу, якога чытае Дзяніс Тарасенка, не. І вось калі я слухаў Яну Русакевіч, я ўвесь час параўноўваў яе з прататыпам. З новадрамаўскімі п’есамі такая ж сітуацыя.
І. Г.: Наконт перакласці на іншую мову — напрыклад, тыя ж Коліны п’есы па-беларуску альбо па-нямецку ці па-ангельску — гэта розныя сітуацыі. Таму што ўнутры Беларусі беларуская і расейская мовы маюць пэўную афарбоўку. Беларускі глядач таксама ведае моўную сітуацыю, таму і узнікае шмат пытанняў наконт, напрыклад, навучэнца ПТВ, які размаўляе па-беларуску. Дзе для мяне пераклад цалкам не спрацаваў, дык гэта ў спэктаклі “Ліфт” паводле п’есы Юліі Чарняўскай. Мне спадабаўся матэрыял, але ж гэта жах, калі хлопчык-гопнік размаўляе са сцэны на выдатнай літаратурнай беларускай мове. У гэтым я бачу пэўную дыстанцыю, якую можна выкарыстоўваць як мастацкі сродак.
Але ў большасці выпадкаў пераклад выкарыстоўваецца не як сродак, а адвольна, абы было па-беларуску. І гэта звязана з тым, якую функцыю ў Беларусі выконвае тэатр. У нас у традыцыі не надта прысутнічае тое, што тэатр у стане прапаноўваць рэфлексію на нашую рэчаіснасць, што ён мусіць асэнсоўваць тое, што з намі адбываецца, ставіць пытанні. Пакуль функцыя тэатра, па вялікім рахунку, застаецца забаўляльнай. Не важна, чым забаўляцца, — трагедыяй ці камедыяй. Магчыма, дыстанцыя між гледачом і тым, што адбываецца на сцэне, гэтым і апраўдваецца.
Таццяна Траяновіч
Т. А.: Пытанне палягае не ў тым, магчымы пераклад новай драмы ці не. Але ці трэба нам тут, у Беларусі, перакладаць таго ж Пражко з расейскай мовы на беларускую, калі ўсе добра разумеюць расейскую, якая ёсьць арыгіналам гэтага тэксту? Няма пытанняў, калі таго Пражко захацелі паставіць у Польшчы і, зразумела, перакладаюць на польскую.
І.Г.: Гэта будзе не іншы твор, але іншы ТЭКСТ. Тая ж Дэа Лоэр – гэта іншы тэкст на беларускай мове. У Нямеччыне яго праігрываюць і ўспрымаюць інакш. Пераклад у стане зрабіць так, каб твор уздзейнічаў падобным чыным у іншым кантэксце, але сам тэкст, цела твору будзе іншым.
Глядач: Хацеў бы ўзгадаць фільм “Вышэй неба”, ў якім героі гавораць па-расейску, але ёсць персанажы, якія размаўляюць па-беларуску. Гэты фільм добра будзе зразумелы і ў Расіі, і беларуская мова там прысутнічае, надае каларыт.
Таццяна Траяновіч (рэжысёрка): Вы хочыце сказаць, як сувенір? Г.зн. мова ў нашай краіне прысутнічае ўжо як сувенір.
Глядач: Я не гэта меў на ўвазе. Мне падаецца, гэта аб’ектыўны працэс.
В.Г. Тое, што было сказана пра сувенір, мае права на існаванне. Таму што ў пэўнай частцы насельніцтва ёсць такое стаўленне. Напрыклад, выступаеш на беларускай мове, пасля да цябе падыходзяць і кажуць: дзякуй, вы так прыгожа размаўляеце па-беларуску! Ці калі выязджаюць за мяжу, ўзгадваюць будзьма замест на здоровье.
Глядач: Наконт кантэкста, магчыма, новая драма немажлівая на беларускай мове, бо мовы няма ў кантэксце. Але калі нехта можа стварыць гэтую драму альбо можа перакласці, і гэты пераклад будзе трапным, то ён здатны стварыць гэты кантэкст. Калі нам бракуе кантэксту, — чаму не стварыць?
Т. Т.: Мікалай, вы раней казалі, што амаль усе свае п’есы пішаце на замову. Калі я знайду грошы і прапаную вам за добры ганарар напісаць п’есу па-беларуску, вы возьмецеся?
М. Р.: Не ведаю.
Т. Т.: Але падумаеце, напэўна.
В.Г.: У мяне таксама ўзнікла пытанне, напрыклад, калі Паўлу Пражко зрабіць замову напісаць п’есу пра Інстытут мовазнаўства, ў якім размаўляюць толькі па-беларуску. Ён бы пісаў па-руску, пасля перакладаў, а потым мы глядзелі і таксама казалі я не веру?
Т.А.: Мне падаецца, Павал не ўзяўся бы за гэтую тэму. Час ад часу ён прыходзіць у Галерэе “Ў”, дзе трапляе на розныя беларускамоўныя імпрэзы. Аднойчы я задала пытанне пра магчымасць п’есы пра гэта, ён сказаў, што не ўзяўся б, бо для яго гэта незразумелае асяроддзе. Гэта іншы кантэкст з іншай мовай. Ён, які адчувае і разумее асяроддзе праз мову, не здольны апісаць менавіта гэты кантэкст. Магчыма, па-іншаму, праз не-беларускую мову.
Аляксей Стрэльнікаў: Па-першае, пару словаў пра кантэкст. Нядаўна я стасаваўся з італьянскай моладзю, якая прыязджала ў Беларусь здымаць кіно. І адразу пасля нашай размовы яны ехалі на сустрэчу з Вольгай Гапеевай. Я запытаўся, куды. І яны адказваюць па-ангельску: “Мы паедзем на Плош-чу Пе-ра-мо-гі”. Гэта якраз да той дыскусіі наконт шыльдаў у метро на лацінцы. Я пабачыў, што беларуская мова існуе і ўплывае на нашую свядомасць. Па-другое, я хацеў бы выказацца пра тое, як мова існуе ў тэатры. Для мяне ёсць мова, а ёсць маўленне. Паэзія — гэта мова, тэатр і драматургія — гэта феномен маўлення. І вось трасянка ў беларускай мове — гэта вельмі цікавы феномен маўлення. Як мысленне пераключаецца з расейскай на беларускую і наадварот.
Трэба вывучаць, якім чынам у нас у галаве існуюць гэтыя дзве рэальнасці. Нават калі яны шызафрэнічныя, давайце вывучаць гэта.
Аляксей Стрэльнікаў
Я не ведаю такой драматургіі, напрыклад, як у тых жа фільмах Таранціна, дзе цёмнаскурыя героі размаўляюць на пэўнай мове, дыялекце. Але ёсць формы тэатра, якія могуць праявіць гэтае маўленне, напрыклад, гіп-гоп-тэатры і г. д. Прычына той сітуацыі, якая ў нас ёсць, калі тэатр не можа перадаць гэтую неадназначнасць моўнага кантэксту, палягае ў тым, што нашыя перфарматыўныя практыкі вельмі бедныя.
Ёсць вобраз акадэмічнага тэатра з калонамі, для якога павінна быць напісаная п’еса Янкі Купалы — не менш. Там абавязкова павінны быць завязка, развіццё, кульмінацыя, катарсіс. Пажадана, каб там было месца для героя. І такія п’есы, выбачайце, мы можам толькі перакладаць. Дудараў больш не напіша. Тыя аўтары, што ёсць, такія п’есы не напішуць. Створаць іншую пэўную драматургію. Тыя тэксты, якія піша Вольга Гапеева, для такога тэатра не прыдатныя. Але для рэжысёра, які ўмее працаваць у постдраматычнай традыцыі, гэта было б цікава. Таму нам, магчыма, трэба разважаць не пра кантэкст, а пра тэатральныя канвенцыі і пра выхад з тых тэатральных канвэнцыяў, якія ў нас ёсць, у нейкія іншыя.
Т. А.: Аляксей, тое, што ты зараз прапануеш, — чакаць п’ес узроўню Купалы, — фактычна муміфікуе тэатар. Купала — так, гэта класіка, але давайце ставіць пытанне пра стратэгіі і рэпертуар нацыянальнага тэатра ўжо ў 2013 годзе. Мне падаецца, што тэкст Вольгі Гапеевай, калі яго возьме рэжысёр, які добра разумее запыты нацыянальнага тэатра, вельмі добра можа ўпісацца ў гэтую палітыку.
Нацыянальны акадэмічны тэатр — гэта не мёртвая структура, ён не павінен быць музеем, куды нават ужо нудна хадзіць глядзець на экспанаты.
Ірына Саламаціна
Ірына Саламаціна: Мы все время говорим о том, чего нет, или иначе, говорим в сослагательном наклонении. Например, а вот если бы вам предложили гонорар за беларусскую пьесу, но никто не предлагает. Или, а если бы Гапееву поставили театры, но ее не ставят. На мой взгляд, более продуктивно говорить о том, что уже есть. Были озвучены определенные факты, например, в Беларуси авторы пишут новую драму на русском языке и присылают тексты в Республиканский театр белорусской драматургии, как нам сообщил Александр Марченко. Это и есть симптом, который нужно анализировать. И есть Ольга Гапеева, которая пишет только на беларусском языке, это ее выбор. Мне бы еще было интересно узнать темы этих многочисленных присылаемых текстов новой драмы, присланных на русском языке, но об этом мы ничего не узнали.
Я много езжу и смотрю разные постановки. В Кишиневе видела постановку театра SPALATORIE (Прачечная) под названием «FICŢIUNE» (Фантастика), режиссером которой является поляк Wojtek Ziemilski. Он был на стажировке в Молдове и сделал свое исследование этой страны. Спектакль «FICŢIUNE» рассказывает о многом, в том числе и о незаконной, но вынужденной миграции (рабочем туризме), которая имеет место в Молдове. Группа людей едет автобусом в Италию, через Румынию. Герои говорят на нескольких языках: молдавском, румынском, русском, итальянском. Там идет такая сложная игра со словами, языками, смыслами, национальными идентичностями. Постановки SPALATORIE сопровождаются аншлагами. Следовательно, многие зрители готовы разделить этот опыт рефлексии над современностью.
Поэтому, на мой взгляд, весьма продуктивно говорить о том, что происходит «здесь и сейчас» и почему. Например, задаться вопросом, а на каком языке говорит беларусская деревня сегодня? Когда я приезжаю в Москву, мне говорят, что я не говорю по-русски, то есть, я не говорю так, как говорят россияне. Беларусь имеет свою языковую среду, к которой стоит более внимательно присматриваться.
Если игнорировать эти нюансы, то мы упираемся в тупиковое противостояние беларусского и русского языка и следующий шаг вперед сделать не можем.
М. Р.: Калі ў Маскве вырашылі ставіць “Дажыць да прэм’еры”, мяне папрасілі адаптаваць п’есу да расейскага кантэксту, бо, як сказаў маскоўскі прадзюсар, п’еса вельмі беларуская, ён не разумее матывацыю герояў. Так з’явілася другая рэдакцыя п’есы. І, хаця п’еса расейскамоўная, расейцы не адразу зразумелі яе. Таму я лічу сябе беларускім драматургам, які піша па-расейску. І другі гістарычны факт: калі ў 1920-м адкрываўся БДТ (цяпер Купалаўскі тэатр), адбыліся тры прэм’еры — “Рысь” Э. Ажэшкі па-беларуску, “Людзі” Шолам-Алейхема па-габрэйску і “Вяселле” Чэхава па-расейску.
Андрэй Саўчанка: Для мяне няма праблемы, піша чалавек па-беларуску ці па-расейску. Я разумею, што мне самому цікава, з чым хацеў бы працаваць. Было пытанне стварэння кантэксту, я адчуваю, што беларускай культуры нестае кантэксту, таму трэба ствараць яго і ўмацоўваць. Большую частку свайго жыцця я размаўляў па-расейску, не было іншых памкненняў, але цяпер я размаўляю па-беларуску.
Апошнія чатыры гады ў мяне было адчуванне, што я ў гета, што ёсць некалькі людзей, з якімі можна размаўляць па-беларуску, але гэта не можа пашырыцца. Зараз у мяне такога адчування няма.
Я быў бы рады, калі б з’явіліся людзі, якія здольныя пісаць пра сучасных людзей па-беларуску. Але я не супраць расейскай мовы. З Раманам я згодны, бо мне таксама падаецца, што павінны ўжо з’явіцца людзі, якія будуць пісаць па-беларуску арганічна як новую драму, так і класыку.
Больш фота глядзіце ў нашай фотагалерыі.
Фатаграфіі © Вікторыі Шчарбаковай.
Меркаванні аўтараў не заўсёды супадаюць з пазіцыяй рэдакцыі. Калі вы заўважылі памылкі, калі ласка, пішыце нам..
